Waarom schrijft Sallustius dat hebzucht niet alleen de geest, maar ook het lichaam verwijft? Een discussie.
1 Toen Favorinus Sallustius’ Samenzwering van Catalina onder de arm van z'n vriend zag zitten, vroeg hij hieruit voor te lezen. Terwijl deze vriend voorlas, wandelden we wat rond op de binnenplaats van het Titiaanse badhuis (1). De winter was nog niet voorbij, maar de zon scheen al behoorlijk.
2 Hij las de volgende passage voor (2): "Hebzucht schept een verlangen naar geld, iets wat een wijs man niet begeert. Alsof hebzucht is doordrenkt met een kwalijk gif, maakt zij het lichaam en de geest van de man verwijfd. Hebzucht kent geen grenzen en is onverzadigbaar: rijkdom kan het niet temperen, en armoede ook niet."
3 Hierop keek Favorinus mij aan en vroeg: "Op welke manier maakt hebzucht het lichaam van de man verwijfd? Ik begrijp ongeveer wat de auteur bedoelt wanneer hij zegt dat hebzucht de manlijke geest verwijft. Hoe hebzucht ook het lichaam van de man verwijft, begrijp ik niet helemaal."
4 "Ik vraag me dit zelfs al een tijdje af", zei ik. "En als u mij niet voor zou zijn geweest, zou ik u precies dezelfde vraag gesteld hebben."
5 Dit had ik net met enige schroom gezegd, toen een leerling van Favorinus – duidelijk een boekenwurm – zei: "Ik hoorde van Valerius Probus (3) dat Sallustius hier gebruikmaakt van een poëtische omschrijving. Terwijl Sallustius wil zeggen dat hebzucht de méns corrumpeert, heeft hij het over zijn 'geest en lichaam': twee zaken die de mens typeren. Hij is namelijk samengesteld uit een geest en een lichaam."
6 "Voor zover ik weet, heb ik mijn dierbare Probus nooit betrapt op een 'scherpzinnige' observatie, die in wezen nergens op slaat, omdat hij er zo slecht over heeft nagedacht. Nee, Probus heeft zeker niet beweerd dat Sallustius - die uitermate sober en compact schrijft - hier gebruikmaakt van een poëtische omschrijving." (4)
7 Ook was in ons gezelschap een heel erudiete man.
8 Toen Favorinus hem vroeg of hij iets over de kwestie te zeggen had, antwoordde hij ongeveer dit:
9 "Ik zie dat bijna iedereen wiens geest door hebzucht is gegrepen en bedorven, en verwoed overal op zoek gaat naar geld, een leven leidt waarin alles behalve dat geld op een zijspoor wordt gezet. Manlijk werk bijvoorbeeld of de ambitie het lichaam in topvorm te houden.
10 Zij hebben doorgaans een 'zittend beroep', achter de schermen. Hun geest en lichaam verliezen zo aan kracht, of zoals Sallustius het verwoordt, 'ze worden verwijfd'."
11 Daarop vroeg Favorinus de woorden van Sallustius opnieuw voor te lezen. Toen dat gebeurd was, zei hij: "Wat moeten we dan vinden van het feit dat we zo veel mensen zien die hunkeren naar geld, en tegelijk een krachtig en gezond lichaam hebben?"
12 "Verdomd, je bedenking klopt", zei de man. "Al wie geld najaagt en toch een erg stevig en krachtig lichaam heeft, moet er dus wel andere liefhebberijen en activiteiten op nahouden, en toch enige zorg aan zichzelf besteden.
13 Slechts wanneer iemand enkel nog geeft om geld, en niets om zichzelf of iets anders, kan men waarlijk zeggen dat hebzucht geest én lichaam verwijft. Omdat enkel dit verlangen nog telt, bekommert hij zich niet meer om een goed leven, niet meer om lichamelijke kracht, niet meer om zijn geest en niet meer om zijn lichaam. Alleen dit excessieve verlangen naar geld, dat beslag legt op alle vermogens en interesses van de mens, zorgt ervoor dat ook het lichaam verwaarloosd wordt."
14 Waarop Favorinus weer zegt: "Of dit alles houdt steek, of Sallustius heeft uit afkeer van deze ondeugd, hebzucht meer aangewreven dan hij kon rechtvaardigen." (5)
Noten bij de vertaling
(1) We weten niet om welke baden het gaat.
(2) 11.3
(3) Over Valerius Probus lees je nog in AN 1.15.18.
(4) Toch is deze uitleg niet helemaal fout. Volgens Sallustius ruïneert hebzucht zowel de ziel als het lichaam van de mens.
(5) Vrienden van Aulus Gellius verwijten de geschiedschrijver zijn neiging tot overdrijven, cf. NA 2.27.
Literatuur
René Marache, Aulu-Gelle. Les nuits Attiques I-V (Parijs 2002)
John C. Rolphe, Gellius. Attic Nights. Books 1-5 (Londen 1946)
Meer weten?
Meer over Favorinus lees je in: Tinne Horemans, Prikkelend, praktisch en een horzel in de pels. Favorinus in de Attische Nachten. Hermeneus 91-2 (2019), p. 55-60